Derleyen: Betül Topaklı / Milliyet.com.tr – İhtiyaçlarımızı karşılamak amacıyla diğer insanlarla alışveriş yapmak ve bu alışverişlerin daha kolay yapılabilmesi amacıyla banknot ya da Türkiye’deki tanımıyla kağıt para kullanıyoruz. Ancak çeşitli nedenlere bağlı olarak kağıt paranın yırtılması durumunda söz konusu para piyasada geçmiyor. Size dünyada bükülmeyen, katlanmayan, yırtılmayan paraların olduğunu söylesek. Bunlardan biri de Kanada doları… Yırtılmayan ve suya dayanıklı yapısıyla tüm dikkatleri üzerine çeken banknotu kıyafetlerinizin cebinde unuttuğunuzda ya da yanlışlıkla çamaşır makinesine attığınızda bile asla zarar görmüyor. Peki, bu paraların sırrı ne?
Banknotlar, tarihinin ilk dönemlerinde ‘kağıt para’’ tanımına uygun olarak kağıda basılan para niteliğindeydi. Zamanla normal kağıdın yerini özel üretilmiş kağıtlar aldı ve ardından da pamuk elyafından yapılan çok daha dayanıklı banknot basım malzemesine geçildi. Üretim ve baskı teknolojilerindeki gelişmeler bu işle uğraşanları ‘polimer’e kadar getirdi.
DAHA UZUN ÖMÜRLÜ
Günümüzde ülkelerin banknot basımında özel üretim kağıt, hibrit (kağıt, pamuk gibi karışımlı) malzeme ya da polimer kullanıyor. İlk olarak Avustralya tarafından sürüme sunulan polimere baskı banknot, sonradında Kanada’nın da tercihi oldu. 1935 yılından bu yana Bank of Canada tarafından kendi banknotu basılan ülkede polimere geçiş süreci 2006’da başlatıldı ve ilk banknot 2011 yılında piyasaya sunuldu.
Polimer, su geçirmez ve yırtılmaya karşı oldukça dirençli bir malzeme olduğu için Kanada dolarını cebinizde unuttuğunuzda ya da yanlışlıkla çamaşır makinesine attığınızda bile zarar görmüyor. Hatta bu banknotlar, normal kâğıt paralara kıyasla iki ila beş kat daha uzun ömürlü. Bu özellikleri sayesinde Kanada’nın parası hem ekonomik açıdan daha avantajlı hem de çevresel etkileri daha düşük.
Polimer, ‘monomer’ olarak adlandırılan basit moleküllerin kimyasal bağlarla bağlanması sonucu oluşan yüksek molekül ağırlıklı maddeler olarak tanımlanıyor. Endüstride kullanılan polimerik malzemeler özelliklerine göre plastik, kauçuk ve fiber olarak üç ana başlık altında toplanıyor. Polimerlerin başta para basımı olmak üzere yaygın kullanılmasının nedenlerinin başında dayanıklı olması ve leke tutmaması geliyor. Diğer nedenleri ise kolay şekillendirilip tasarım yapılabilmesi, yalıtkan ve şeffaflık şeklinde sıralamak mümkün. Dayanıklılık banknotların paraların uzun süre tedavülde tutulmalarını sağlıyor.
SAHTECİLERİN İŞİNİ BİR HAYLİ ZORLAŞTIRIYOR
Peki, Kanada’nın bu değişikliği yapmasının ardındaki sebep ne? Kanada Merkez Bankası, sadece banknotların dayanıklılığını artırmakla kalmayıp aynı zamanda sahteciliği önlemek için de bu değişikliği hayata geçirdi. Polimer banknotların üretimi, kâğıt paralara göre daha karmaşık ve teknolojik açıdan gelişmiş bir süreç gerektiriyor. Bu da sahtecilerin işini bir hayli zorlaştırıyor.
Polimer banknotlar, sahte para basımını neredeyse imkânsız hâle getirirken, aynı zamanda çok daha uzun ömürlü bir kullanım sunuyor. Ayrıca çevre dostu olan polimer banknotlar, daha uzun süre dayandıkları için daha az sıklıkla değiştirilmesi gerekiyor. Bu da daha az kâğıt israfı ve daha az çevresel ayak izi anlamına geliyor. Kanada Merkez Bankası’nın bu kararı almasında sürdürülebilirliği de göz önünde bulundurması önemli bir rol oynuyor.
TÜRKİYE’DEKİ DURUM NE?
Polimere baskı banknot kullanımına geçen ya da bu sürece başlayan ülkeler arasında Bangladeş, Brezilya, Brunei, Şili, Çin, Kostarika, Ekvator, El Salvador, Honduras, Endonezya, Kuveyt, Malezya , Meksika, Nepal, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Romanya, Samoa, Singapur, Solomon Adaları, Tayvan, Tayland, Venezuela, Vietnam, Zambia, Haiti, Kuzey İrlanda ve Man Adası yer alıyor. Peki Türkiye’deki durum ne?
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın (TCMB) tek yetkili para otoritesi olduğu Türkiye’de TL, yüzde 100 pamuk elyafından üretilmiş banknot kağıdına basılıyor. Burada sözü edilen sıradan bir pamuk değil elbette. ‘Linter’ adı verilen ve pamuğun çekirdeği üzerindeki küçük lifli parçalar ya da tekstil fabrikalarından artan kısa lifli pamuk ipliği. Pamuk elyafından üretilen banknot malzemesi de kuşkusuz dayanıklı. TL’nin yanı sıra avro ve ABD doları da benzeri baskı özellikleri sahip. ‘Polimer’ mi yoksa ‘banknot kağıdı’ mı sorusunun yanıtı biraz da tercih edilen teknolojiyle bağlantılı gibi gözüküyor.
